درس خارج اصول استاد ابوالفضل عادلی‌نیا

موضوع: مشتق / ماده مشتقات /

بحث در اشکال بر کلام متأخرین از محققین بود و اما امروز جواب آن اشکال داده می شود.

جواب از اشکال اول : ما اگر ض ر ب را به تنهایی می خواستیم به عنوان ماده مطرح کنیم حرف شما درست بود. ولی ما نمی خواهیم ماده را به تنهایی مطرح کنیم. ماده بدون صورت در باب الفاظ همانند هیولای بدون صورت در باب تکوینیات و واقعیات است. همانطوری که در باب تکوینیات چنین چیزی غیر ممکن است در باب الفاظ هم همین طور است.

به این بیان که گاهی از اوقات نیاز می شود که ما نفس همین معنای ماده را مطرح کنیم در آن حال خاص. واضع هیئتی را در نظر گرفته است ولی در مواردی که می خواهیم معنای فعل یا اسم فاعل یا اسم مفعول ... را تفهیم کنیم نیاز نداریم به اینکه ماده را خالی از هیئت مطرح کنیم تا شما بگویید: ماده بدون هیئت لفظ نیست.

در حقیقت در اینجا وضع تهیئی است. مانند کلاس آمادگی که برای بچه ها می گذارند. وضع تهیئی چیست؟ یعنی وضع بخاطر آمادگی برای استعمالات اشتقاقی است و لی نه منظور اینکه خودش تفهیم شود.و نه منظور اینکه خودش استقلال داشته باشد. بلکه این یک عنوان تهیئی دارد برای مشتقات. و هیئت اشتقاقیه ای که در ارتباط با این ماده مطرح است در این صورت چه اشکال دارد که واضع حرف ض ر ب را برای معنای کتک وضع کرده باشد. به منظور اینکه این ض ر ب در ضمن ضَرَبَ همین معنا را به ضمیمه فعل ماضی افاده کند در یضرب نیز همین معنا را به ضمیمه فعل مضارع افاده کند.

خلاصه آنچه گفته می شود که واضع چگونه ض ر ب را که خالی از هیئت است و عنوان لفظ ندارد وضع کرده است؟ جوابش این است که اگر می خواستیم مقصود خودش باشد و وضعش وضع انتهائی و مبسوط باشد. این اشکال وارد بود. ولی اگر مقصود از وضع ض ر ب وضع تهیئی باشد هیچ گونه اشکالی به آن متوجه نمی شود. این بود اشکال اول.

اشکال دوم: اگر ماده یعنی ض ر ب به معنای کتک باشد فرقی بیت این ماده و اسم مصدر وجود نخواهد داشت و ندارد.

جواب از اشکال دوم: اگرچه در این صورت بین ماده و اسم مصدر فرق معنوی وجود ندارد ولی بین آنها فرق لفظی وجود دارد. و آن فرقاین است که واضع همان طوری که ض ر ب را به عنوان وضع تهیئی برای مشتقات در نظر گرفته و ملاحظه کرده است که در اکثر موارد نیاز استعمالی در ارتباط با مشتقات مطرح است یک مطلب را نیز مورد نظر داشته است که گاهی ممکن است نیاز استعمالی در ارتباط با همین نفس معنای کتک خالی از هر نسبتی مطرح باشد به همین جهت آمده هیئتی را به عنوان اسم مصدر در نظر گرفته که این به منظور تفهیم همان طبیعت و معنای خالی از هر گونه ضمیمه است.

سؤال: نقش این هیئت اسم مصدری چیست؟ به عبارت دیگر شما که می گوئید: ض ر ب به معنای کتک است و هیئت اسم مصدری همین معنا را افاده می کند پس نقش این هیئت چیست؟

جواب: این هیئت مثل هیئت فَعَلَ ، یفعل ، فاعلٌ و مفعولٌ و این قبیل هیئات نیست. این گونه هیئات معنا را تغییر می دهند و هر کدام بر ضمیمه خاصی در ارتباط با کتک دلالت دارند. ولی هیئت اسم مصدر این نقش را ندارد. بلکه چون ماده نمی تواند بدون هیئت تحصل پیدا کند هیئت اسم مصدر این نقش را دارد که بتوانیم به ماده نطق کنیم به عبارت دیگر نقش آن ساختن لفظ است نه تغییر معنا. نقش آن این است که نطق به ماده امکان پذیر باشد.

اشکال سوم سیأتی إن شاء الله.