درس خارج اصول استاد ابوالفضل عادلی‌نیا

موضوع: مشتق / اسم زمان / هیئت مفعل

بحث دیروز مطلب به اینجا رسید که ممکن است گفته شود که چه مانعی دارد همین جامع عنوانی را به عنوان موضوع له برای هیئت مفعل بدانیم و بگوییم واضع هیئت مفعل را برای عنوان ظرف به صورت مشترک معنوی وضع کرده و این عنوان معنای جامعی است که هم اضافه به زمان پیدا می کند و هم اضافه به مکان ؟ چه مانعی دارد که همین عنوان ظرف را به عنوان جامع قرار دهیم ؟

جواب این است که چنین چیزی دارای اشکال است. زیرا ما سؤال خواهیم کرد که آیا وضع را به نحو وضع عام و موضوع له عام حساب می کنیم یعنی آیا هیئت مفعل برای کلی ظرف وضع شده که یک مصداقش عبارت از زمان و مصداق دیگرش عبارت از مکان است؟

اگر اینطور است باید با شنیدن هیئت مفعل مفهوم ظرف در ذهن انسان بیاید. آیا همانطور که با شنیدن کلمه انسان مفهوم حیوان ناطق به ذهن می آید در مفهوم هیئت مفعل و مفهوم ظرف نیز این چنین است؟

خیر. این چنین نیست. ما صدها بار اسم زمان و مکان را می شنویم بدون اینکه مفهوم ظرف در ذهن ما تحقق پیدا کند. در حالی که اگر وضع عام و موضوع له عام بود باید وقتی که سؤال می شد معنای هیئت مفعل چیست ؟ فوراً جواب داده شود ظرف .

ولی این معنا از هیئت مفعل تبادر نمی کند. و وجدان بر این مسأله گواه و شاهد است و اگر گفته شود وضع عام و موضوع له خاص است یعنی واضع مفهوم ظرف را در نظر گرفته و لحاظ کرده ولی هیئت مفعل را برای آن مفهوم وضع نکرده بلکه برای مصادیق آن وضع کرده است که یک مصداق آن عبارت از ظرف زمان و مصداق دیگرش عبارت از ظرف مکان باشد. یعنی زمان و مکان در موضوع له دخالت دارد. اگر چنین گفته شود چنین چیزی دو اشکال خواهد داشت :

اولا: موضوع له در همه مشتقات معانی کلیه و مفاهیم کلیه است. در مشتقات وضع عام و موضوع له عام است.

ثانیاً: شما که می گوئید: وضع عام و موضوع له خاص است معنایش این است که زمان و مکان دو موضوع له می باشند نه یک موضوع له. مثل اینکه دو وضع تحقق پیدا کرده است در این صورت باید گفت: اشکال مستشکل زنده می شود که زمان وقتی می خواهد موضوع له خاص قرار گیرد باید حسابش را از مشتقات دیگر جدا کند زیرا در زمان، ذاتی که باقی بماند وجود ندارد ولی در اسم مکان و سایر مشتقات، ذات باقی می ماند.

خلاصه اینکه: اگر وضع عام و موضوع له عام باشد این برخلاف متبادر عرفی است.

و اگر وضع عام و موضوع له خاص باشد این دارای دو اشکال است. یکی اینکه برخلاف ظاهر است. و دیگر اینکه در این صورت اصل اشکال برمی گردد. زیرا دو موضوع له جدای از هم می شوند. و در موضوع له متعدد فرق نمی کند که وضع واحد باشد یا وضع هم متعدد باشد. در هر صورت اشکال بر می گردد. برای اینکه این موضوع له استقلال دارد دیگری هم استقلال دارد.

به عبارت دیگر ما در بحث تقسیم وضع به اقسام چهارگانه وقتی به وضع عام و موضوع له خاص رسیدیم گفتیم اگر واضع معنای کلی را در نظر بگیرد ولی لفظ را برای آن معنای کلی وضع نکند بلکه برای مصادیق آن وضع کند نوعی اشتراک تحقق پیدا می کند. ولی آیا اشتراک آن لفظی است یا معنوی؟ قبلا گفته شد چاره ای نیست جز اینکه اشتراک را، اشتراک لفظی قرار دهیم. زیرا اشتراک معنوی معنایش این است که موضوع له عبارت از قدر جامع است در حالی که در وضع عام و موضوع له خاص ، موضوع له عبارت از قدر جامع نیست بلکه موضوع له جمیع افراد خاصه و جمیع خصوصیاتی است که تحت آن معنای متصور کلی قرار گرفته است.

به همین جهت گفتیم: ما می توانیم یک اشتراک لفظی پیدا کنیم که میلیاردها معنا دارد. نه مثل عین که در محدوده هفتاد معنا باشد. و آن عبارت از وضع عام و موضوع له خاص است.

البته ما در آنجا در اصل صحت وضع عام و موضوع له خاص تردید کردیم و گفتیم چنین چیزی قابل تصور نیست. برخلاف آنچه مشهور است.

ولی اگر ما هم مثل مشهور در امکان آن مناقشه نکنیم چاره ای نداریم که در اینجا مسأله اشتراک لفظی را بپذیریم. و در اشتراک لفظی لازم نیست وضع متعدد باشد. بلکه ممکن است وضع واحد باشد. ولی چون موضوع له متعدد و متکثر است به لحاظ تکثر و تعدد موضوع له عنوان اشتراک لفظی تحقق پیدا می کند.

نتیجه این حرف این است که واضع عنوان جامع اسمی انتزاعی ظرف را ملاحظه کرده ولی هیئت مفعل را برای خصوصیات و مصادیق آن وضع کرده است. نمی تواند به عنوان جواب از اشکال در مورد اسم زمان واقع شود زیرا این حرف به معنای اشتراک لفظی است و در اشتراک لفظی فرقی بین تعدد وضع و اتحاد ان وجود ندارد. و مثل این است که از اول دو وضع برای هیئت مفعل داشته باشد . یک وضع مستقل برای اسم زمان و یک وضع مستقل برای اسم مکان.

ظاهراً هم مسأله به همین صورت است که اشتراک لفظی آن به صورت تعدد وضع است. در این صورت باید گفت اشکال در مورد اسم زمان به قوت خود باقی است.

سیأتی طریق سوم.